Amarna Periyodu
Ankhenaten Kültü

Eski Mısır’ın Amarna Dönemi ‘heretik kral’ olarak bilinen Akhenaten (MÖ 1353-1336) dönemiydi. Saltanatının 5. yılında (MÖ 1348) kültürün geleneksel çoktanrıcı dini inançlarının bastırılması ve kişisel tanrısı Aten‘in üstünlüğüne yükselmesi ile sonuçlanan kapsamlı dini reformlar yayınladı. Bazı akademisyenlere göre dönem Akhenaten’in saltanatı ile sınırlıyken diğerleri Akhenaten’nin halefleri boyunca uzandığını iddia ediyor ve Firavun Horemheb‘in (MÖ 1320-1292) yükselmesiyle sona eriyor. Bu ikinci iddia daha çok kabul edilir. MÖ 1348-1320.

Akhenaten’in dini reformları dünya tarihinde tek tanrılılığın ilk gerçek ifadesi olarak kabul edilir Amarna Dönemi aslında Akhenaten’in saltanatı geleneksel Mısır monarşisinin standardından bu kadar dramatik bir ayrılma olarak görüldüğü için eski Mısır tarihinin en çok dikkat çektiği dönemdir.

Akhenaten’in reformlarının ardından Aten dışındaki tüm tanrıların tapınakları kapatıldı, dini gözlemler yasaklandı ya da ciddi şekilde bastırıldı ve ülkenin başkenti Teb’den, kralın yeni Akhetaten şehrine (modern Amarna) taşındı. Akhetaten aslında insanlar için değil tanrı için inşa edilmiş bir şehirdi ve bu Akhenaten’in saltanatının merkezi olarak kabul edildi. Akhenaten yeni dini inancını kucakladıktan ve başkalarınınkini bastırdıktan sonra tanrının enkarne rolünü üstlendiği ve kendini göksel babası Aten‘e ibadet ve övgüye ithaf ettiği tanrısının şehrine geri çekildi.

Horemheb

Kurduğu dini reformlar ölümünün ötesine geçmeyecekti. Oğlu ve halefi Tutankhamun (MÖ 1336-1327) politikalarını tersine çevirdi ve geleneksel dini uygulamaları geri getirdi. Tutankhamun’un çabaları erken ölümünden dolayı kesildi ancak ardıllarından biri olan Akhetaten şehrini yok eden ve Akhenaten’nin adını tarihten silen Horemheb tarafından çok daha büyük bir gayretle devam etti.

Mısır Tanrıları ve Ankhenaten

Ankhenaten, Yeni Krallık zamanında büyük binalar inşa etmiş Amenhotep III‘ün oğluydu. Akhenaten, Mısır hükümdarları tarafından Amun tanrısını onurlandırmak için alınan Amenhotep IV olarak biliniyordu ve bu da ‘Amun memnun’ anlamına geliyor. IV. Amenhotep babasının politikalarını sürdürdü. Dış ilişkiler konusunda diplomasi yaptı ve ticareti teşvik etti. Ancak beşinci yılında aniden tüm bu davranışları tersine çevirdi ve adını Akhenaten (‘Aten için etkili’) olarak değiştirdi. Mısır’ın geleneksel inanç yapısını kaldırdı ve ülkenin başkentini Thebes’ten (Kült’ün merkezi) taşıdı. Mısır’ın ortasında, Akhetaten (‘Aten Ufku – Aten’in Etkili Olduğu Yer’) olarak verilen bakir zeminde inşa edilen yeni bir şehre. Kraldaki bu ani değişikliği motive eden şey bilinmemektedir.

Eski Mısırlılar hayatlarını kolaylaştırmak ve güvenmek için bir çok tanrıya inandılar. Ankhenaten ise bunların hepsini bir kalemde silip yerine tek tanrıyı kabul etti ve bütün ülkeyi bu tanrıya inanmaya ve bu tanrı için yeni bir şehir kurdu. Yeni tapınaklar inşa edip, tek tanrı inancını halkına empoze etmeye çalıştı. Bir kişinin bir bireyin her ihtiyacını karşılayabileceğini iddia etmek – hayatta ihtiyaç duyulan herkesin sadece bu bir kişi olduğunu – günümüzde yaşayan herkes için olması gerektiği gibi eski bir Mısırlı için saçma görünüyordu. Tanrılar da aynı şekilde görüldü çünkü Hathor‘dan bir mektup yazarken yardım istemeyi düşünmezdi – bu Thoth‘un uzmanlık alanıydı.

Tanrılar halkın yaşamının ayrılmaz bir parçasıydı ve tapınak şehrin merkeziydi. Eski Mısır tapınakları insanlar için ibadet evleri değil tanrıların dünyevi evleriydi. Rahipler bir cemaate hizmet etmek için değil evindeki tanrı heykeline bakmak için varlardı. Bu tapınaklar genellikle kendi personeli ile muazzam komplekslerdi. Bira, tahıl ve diğer fazla yiyecekleri depolardı. 

Tapınakların önemi tüm endüstrileri üretmeleri ve desteklemeleri bakımından komplekslerin çok dışında hissedildi. Papirüsün hasadı ve işlenmesi, muska yapımcıları, kuyumcular, shabti bebekleri, dokumacılar ve diğerleri gibi tapınaklara bağlıydı. Akhenaten tapınakları kapatmaya ve geleneksel dini inançları ortadan kaldırmaya karar verdiğinde bu işlerin hepsi zarar gördü.

Amun Kültü ilk olarak IV. Hanedanlık zamanında yükseldi. Giza ve başka yerlerdeki kraliyet piramit kompleksleri başladı. Zaman geçtikçe de bu kült Mısır’da iyice popüler oldu. Özellikle papazlar ve rahipler bu kült için çok değerliydi. Topraklarında yetişen tahıllara hiçbir vergi ödemedikleri için istedikleri gibi satabiliyorlardı. IV. Hanedan’ın kralları da onlara kalıcı olarak muazzam ve verimli topraklar vermişlerdi ve bu kombinasyon onların inanılmaz servet biriktirmelerini ve servetin iktidara dönüşmesini sağladı. Mısır tarihindeki sözde ara dönemlerin her birinde merkezi hükümetin zayıf veya bölünmüş olduğu dönemlerde Amun rahipleri her zamanki gibi güçlü kaldı ve Mısır’ın Üçüncü Ara Döneminde (c. 1069) MÖ-525), Thebes Amun rahipleri Yukarı Mısır’ı, Tanis’in krallarının (Aşağı Mısır’da) toplayabileceğinden daha büyük bir güçle yönetti.

Kralların yanıltıcı olduğunu kabul etmeden Amun kültüyle ilgili bir hata yaptığını iddia edemezdi. Kral, tanrılar ve kültürün en önemli yönlerini koruyan insanlar arasındaki arabulucuydu ve bu yüzden kral mükemmel biri olarak görüldü. Bir kralın rahiplere verilen serveti geri kazanabilmesinin tek yolu rahipliği ortadan kaldırmak, onların konumlarına ve güçlerine layık görülmekten daha az görünmelerini sağlamaktı ve bu da Akhenaten‘in izlediği yol olmuştu. Tanrıyla arabuluculuğu kaldırmak.

Amenhotep III’ün müreffeh döneminde bile Amun rahipleri, tacı ve Aten olarak bilinen küçük güneş tanrısı arasında saygı duyulan kişiler olmuşlardı. Annesi Tiye, hem kocası hem de oğlu ve onlar aracılığıyla Mısır mahkemesi ve bürokrasisi üzerinde önemli bir etki yaptı. Akhenaten’in reformlarına destek vermiştir. Ayrıca  Akhenaten’in ünlü kraliçesi Nefertiti’yi (MÖ 1370 – MÖ 1336) yeni inanca açıkça destek verdiğini biliyoruz. Artık bu tanrıya bir ibadet şehri ve ibadethaneler yapılmalıydı. Bu yüzden yeni şehir Ankhetaten’in kurulumu başlamıştı.

Akhetaten şehri, Akhenaten  tarafından MÖ 1346 Mısır’ın ortasında Nil Nehri’nin doğu kıyısında, kuzeyde Memphis’in geleneksel başkentleri ile güneydeki Thebes arasında ortada inşa edilen bakir topraklarda inşa edildi. Sınır stelleri, kuruluşunun hikayesini anlatan çevresi etrafında aralıklarla dikildi. Yeni şehir Aten‘den önce kimseye ait olamazdı. Bu yüzden ibadet yeri tamamen yeni olmalıydı. Amun, Osiris, Isis, Sobek, Bastet, Hathor ve diğer birçok tanrı için kutsal olan yerler ve şehirler vardı ancak Akhenaten’nin tanrısı daha önce hiçbir tanrının tanınmadığı bir yere ihtiyaç duyuyordu.

Dört ana ilçe Kuzey Şehri, Merkez Şehir, Güney Mahalleleri ve Kenar Mahalleleri’nde idi. Kuzey Şehri, Aten’e adanmış olan Kuzey Sarayı’nın etrafına yerleştirildi. Mısır’ın tarihi boyunca kral ve ailesi sarayda yaşıyordu ve Ankhenaten kendisi babasının Malkata’daki muazzam ve lüks sarayında büyüyecekti. Ancak Akhetaten’de kraliyet ailesi sarayın arkasındaki dairelerde yaşıyordu ve Delta bölgesinin verimliliğini gösteren açık hava sahneleriyle boyanmış en zengin odalar, içinde yaşadıkları düşünülen Aten‘e ithaf edildi. Aten’i saraya kabul etmek için çatı gökyüzüne açıktı.

Orta Şehir, Büyük Aten Tapınağı ve Küçük Aten Tapınağı çevresinde tasarlanmıştır. Burası yöneticilerin çalıştığı ve yaşadığı kentin bürokratik merkeziydi. Güney Mahalleleri zengin seçkinler için yerleşim bölgesiydi ve büyük mülkler ve anıtlar içeriyordu. Kenar Mahalleleri ise tarlalarda çalışan ve yakındaki mezarları nekropolde inşa eden ve koruyan köylü çiftçilerin yaşadığı yerdi.

Nefertiti

Akhetaten, girişinde muazzam pilonlar hayranlık uyandıran bir saray ve tapınaklar ve Akhenaten ve Nefertiti‘nin sabahları arabalarına binebileceği geniş yollar ile özenle planlanmış bir mühendislik harikasıydı.

Mısır tarihinin diğer hanedanlarından gelen görüntülerin aksine Amarna Dönemi‘nden eserler kraliyet ailesini uzun boyunları, kolları ve iğ bacaklarıyla tasvir ediyor. Akademisyenler belki de kralın “Marfan sendromu adı verilen genetik bir rahatsızlıktan muzdarip olduğunu” düşünüyorlar.

Bununla birlikte bu sanat tarzının çok daha olası bir nedeni kralın dini inançlarıdır. Aten herkese başkanlık eden ve tüm canlıları hayat veren dönüştürücü ışınlarla aşılayan tek gerçek tanrı olarak görülüyordu. Işınları yeryüzünde olanlara dokunup okşayarak biten bir güneş diski olarak tasarlanan Aten sadece hayat vermekle kalmadı aynı zamanda inananların hayatlarını da önemli ölçüde değiştirdi. Belki de o zaman bu görüntülerdeki şekillerin uzaması Aten‘in gücü tarafından dokunduğunda insan dönüşümünü göstermeyi amaçladı.

Akhetaten, Akhenaten’in saltanatı boyunca gelişti. Ancak ölümünden sonra Tutankhamun tarafından terk edildi. Şehrin hala Horemheb saltanatı boyunca faaliyete geçtiğine dair kanıtlar var gibi görünse de tamamen yokolduğu da söylenir. Başkent Memphis’e ve ardından Thebes’e geri taşındı.

Amarna Dönemi Sonu

Akhenaten, adını ve tanrısının adını Karnak’taki Amun Tapınağı’na yazmıştı; bunlar  öldükten sonra silindi. Başka yerlerde başka anıtlar ve tapınaklar kurmuştu; bunlar yıkıldı. Hatshepsut Tapınağı‘ndaki Amun adını Aten adıyla değiştirmişti; bu geri değiştirildi. Nil kıyısında binasının inşaatçısının ve tanrısının hikayesini anlatan yazıtlarla çevrili büyük bir şehir inşa etmişti; bu yerle bir edildi.

Akhenaten’in adı MS 1824’te Rosetta Taşı Jean-Francois Champollion tarafından deşifre edilene kadar tarihte kayboldu. Mısır’daki kazılar Akhenaten’nin dolgu olarak kullanılan anıtlarının kalıntılarını ortaya çıkardı ve Akhenaten alanı MS 18. yüzyılın başlarında haritalandı ve çizildi. Amarna Mektuplarının keşfi de bu sapkın kralı ve dini inancını öğrenmemize yardımcı oldu.

Rosetta Taşı

 

AMARNA DÖNEMİ >>>